Stari grad Sokolac nalazi se na jednom brijegu sa istočne strane brda Debeljače na lijevoj obali Une.
Ispod je Golubičko polje, rijeka Una i magistralni put.
U srednjovjekovnim dokumentima tvrđava najčešće spominje se pod tri naziva: Sokol, Zokol i Sokolatz.
Prvi spomen grada vezuje se za 1380. godinu.
Najstarija povelja u kojoj se Sokolac spominje kao kraljevski grad potiče iz 1395. godine.
Dugo vremena bio je izložen borbama za kraljevsko prijestolje i bosansku krunu između kraljeva Sigismunda Luksemburškog i Ladislava Napuljskog.
Nakon toga kraljevi su često ustupali grad plemićima, ali i odkupljivali od njih.
Kao najznačajniji zapovjednik grada istakao se bihaćki kapetan Petar Keglević.
Zbog značaja Sokoca za odbranu Bihaća, on je po nalogu kralja Ferdinanda dobio grad od ovlaštenih gospodara.
Osmanska vojska zauzela je tvrđavu 1592. godine.
Za period osmanske vlasti nema puno podataka.
Bio je u Bihaćkom sandžaku do 1711, a kasnije u sastavu Bihaćke kapetanije.
Tada je gradom upravljao ćehaja.
Cijeli period osmanske vladavine bio je važniji grad obližnji Ripač koji se nalazio na otoci na Uni, južno od grada Sokoca.
Prema popisu izvršenom 1833. godine u tvrđavi u Sokocu (u kadiluku Bihać) bila su samo 2 manja topa, a iz nedatiranog popisa vidi se da je u gradu bilo svega 12 nefera (vojnika).
Napušten je poslije 1878. godine.
Na mjestu današnje tvrđave još u bronzano doba postojala je prahistorijska gradina, dimenzija 670 x 170 metara.
Tragovi praistorijske keramike pronađeni u vrijeme arheoloških iskopavanja ukazuju na vrijeme od 10. do 9. vijeka p.n.e., što se podudara s vremenom postojanja sojenica na Uni u obližnjem naselju Ripač.
U to vrijeme područje Une naseljavali su pripadnici ilirskog plemena Japodi.
Današnji grad, koji ima oblik trougla, predstavlja ostake srednjovjekovne i osmanske utvrde.
Na vrhu bedema vide se ostaci gusto poredanih grudobrana, svaki sa malom puškarnicom u sredini, ispod kojih su ostaci konzola i rupa za konstrukciju drvenog ophodnog trijema.
U prostranoj unutrašnjosti grada uočeni su tragovi ostataka kuća prislonjenih uz bedeme.
Na ulazu je u grad trospratna Kapi kula s mašikulama na vrhu.
Gradski obor dosta je prostran, s najvećom dužinom od 175 i širinom od 120 metara.
Na najvišoj tački u oboru smještena je Glavna kula, koju s četiri strane opasava mali unutrašnji obor, nepravilna četvrtasta oblika.
U posljednjim iskopavanjima unutar ovog malog obora pronađena je i cisterna.
Promjer Glavne kule iznosi 10, a visina 16 metara.
Ulaz u nju je na drugom spratu i s unutrašnjim oborom povezana je drvenim stepeništem.
Unutrašnje prostorije zasvođene su šiljastim svodom, s kaminom i četverougaonim prozorima ispred kojih se nalaze kamene klupe.
Posebno su uočljive konzole na zidovima, koje su služile za zidne police.
Na samom vrhu kule su puškarnice, sa zaštinom ogradom, bez drvenog šiljastog krova koji je izvorno pokrivao kulu.
S prvog sprata jedne stepenice vode u tijesno prizemlje s malom prostorijom.
Tvrđava proglašena je za nacionalni spomenik.
Jasminko Razić
